Teoria „Czystej Formy” Stanisława Ignacego Witkiewicza - Witkacego
Światosław Lenartowicz, Wacława Milewska, 2010

W czasie pierwszej wojny światowej Kraków i Zakopane stały się kolebką jednego z najważniejszych polskich ugrupowań awangardowych XX wieku
– Ekspresjonistów Polskich, przekształconego później w grupę Formistów. Głównymi założycielami tego ruchu byli m.in. uznani dzisiaj za najwybitniejszych artystów polskich tego czasu: Zbigniew i Andrzej Pronaszkowie, Tytus Czyżewski, Leon Chwistek. W 1918 r., po zakończeniu wojny światowej, dołączył do nich Stanisław Ignacy Witkiewicz. Stojąc nieco z boku prac organizacyjnych ugrupowania, szybko stał się, obok swego adwersarza Leona Chwistka, głównym teoretykiem ruchu. Witkacy miał już wówczas zaawansowany tekst dzieła, w którym wyłożył swoją teorię estetyczną: Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia (opublikowanego w 1919 r.). Rozprawa stała się szybko przedmiotem zaciekłych polemik.  Wokół niej skoncentrował się główny spór o nowoczesną sztukę w odrodzonej po zaborach Polsce. 

Witkacy – filozof stał na stanowisku bliskich wzajemnych relacji między zagadnieniami filozoficznymi a sztuką. Teorię estetyczną wyprowadził ze swoich przemyśleń ontologicznych, które przedstawił ostatecznie w dziele (zwanym „główniakiem”) Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia,  opublikowanym w 1935 r. Punktem wyjścia epistemologicznych rozważań Witkacego były fundamentalne zagadnienia dotyczące Bytu w jego najgłębszej istocie i wielorakich przejawach. Człowiek próbując zgłębić Tajemnicę Istnienia stawia pytania o swoje jestestwo, o miejsce we wszechświecie w danym czasie
i przestrzeni, o to czy coś jest poza światem zjawionym i percypowalnym, o naturę prabytu, o potencjalne „nieistnienie”, „Absolutną Nicość”. Istota ludzka przepełniona metafizycznym niepokojem, doznając wobec Niepoznanego permanentnego zdziwienia, szuka odpowiedzi w rozważaniach filozoficznych, w mistycznym doświadczeniu religijnym i twórczości artystycznej. Witkacy uważał jednak, że wobec niezdolności przeciętnego człowieka do filozoficznej dedukcji i wobec upadku religii, która oddaliła się od swych nadprzyrodzonych źródeł, jedynie sztuka jest zdolna wzbudzić w ludziach uczucie metafizyczne i umożliwić przeżycie Tajemnicy Istnienia. Jest ono doświadczeniem Absolutu, który Witkacy utożsamiał z Jednością. Artysta postrzegał świat jako jedność złożoną z wielości poszczególnych istnień, a każde istnienie jako jedność utworzoną z wielu jakości. 

  Twórca uzewnętrznia w dziele sztuki jedność własnej osobowości, a widz przez kontemplację dzieła doznaje uczuć metafizycznych. Owo uczucie realizuje się jednak tylko wówczas, gdy dzieło, charakteryzuje doskonała jedność formalna, idealne połączenie wszystkich elementów. Wynikiem jedności w dziele sztuki jest właśnie „Czysta Forma”. Ona stanowi jego rdzeń i sens. Może być osiągnięta jedynie poprzez deformację naszego widzenia świata zewnętrznego i oderwanie od jakichkolwiek odniesień praktycznych i treściowych. Pisał o tym tak: „forma pojęta jako konstrukcja, jako bezpośredni wyraz uczucia jedności, jest celem sama w sobie, a nie środkiem ekspresji dla jakichkolwiek uczuć, choćby były one  nie wiadomo jak wzniosłe i nadzwyczajne czy też perwersyjne”. Witkacy jako pierwszy w Polsce głosił tym samym niezależność sztuki od rzeczywistości. 

W dziele malarskim artysta wyróżniał trzy istotne czynniki konstrukcyjne: kompozycję, kolor i sposób „ujęcia formy”. Kompozycję pojmowaną jako stosunek form składowych przedstawienia między sobą, powinna charakteryzować płaskość. To rezultat rezygnacji artysty z odtwarzania iluzji przestrzeni. Drugim ważnym elementem kompozycji są napięcia kierunkowe określające percepcję dzieła, a więc kierunek patrzenia, wrażenie statyczności przedstawienia bądź jego pozornego ruchu w danym kierunku. Przez „ujęcie formy” Witkacy rozumiał zespół cech stanowiących ich charakter (foremne, nieforemne, obłe, kanciaste) oraz sposób ich łączenia i dzielenia (płynny, porwany, za pomocą linii lub pustej przestrzeni). Teoria „czystej Formy” odnosiła się przede wszystkim do teatru, ale Witkiewicz próbował realizować ją także w malarstwie. Spodziewał się osiągnąć prawdziwe piękno, piękno czysto formalne, niezależne od tzw. treści, uniemożliwiającej osiągnięcie w sztuce ideału. Dzieła artysty wcielające idee „Czystej Formy” powstawały w latach 1917-1924. Były to kompozycje wg dzisiejszych kryteriów abstrakcyjne, oparte na elementach czysto formalnych, wywołujących w widzu odpowiednie przeżycie psychiczne. Kult „Czystej formy” nie przeszkadzał mu w dobieraniu do tych obrazów niecodziennych tytułów określających charakter dzieła, a zarazem będących prowokacją działającą na wyobraźnię widza.