Wyspiański od dziecka żywił szczególny kult dla Wandy. Co roku uczestniczył w obyczaju puszczania wianków na Wiśle oraz przyglądał się malowniczemu widowisku, ukazującemu księżniczkę z dworzanami, przepływającą galarem pod Wawelem ku Mogile, gdzie, według legendy, wyłowiono jej ciało, i gdzie usypano jej kurhan. Podczas studiów w Paryżu, kiedy uległ fascynacji „sztuką totalną” Ryszarda Wagnera, podjął zamysł stworzenia opery Wanda, do której muzykę miał skomponować Henryk Opieński. Opera nie powstała. Libretto, które zaczął wtedy pisać, stało się prototypem Legendy, fantastycznego poematu o Wiśle, z wplecionym weń wątkiem Wandy. Muzykę zawarł w rytmie wiersza dramatu oraz w płynnych, melodyjnych liniach i harmonii koloru nieukończonego projektu witraża do katedry wawelskiej. Wanda, sposobem ujęcia postaci, prawie niewidocznej, rozpływającej się, utożsamionej już niemal z żywiołem wody, dopełnia trzy pozostałe malarskie wizje ukazujące Kazimierza Wielkiego, Henryka Pobożnego i św. Stanisława, łączone symbolicznie z ziemią, ogniem i powietrzem.

Legenda o Wandzie miała fundamentalne znaczenie dla poszukiwań źródeł polskości. Wypełniała model mitu kosmicznego o charakterze inicjacyjnym, kreacyjnym. Śmierć w wodzie, prasubstancji życia, ma bowiem zarówno charakter autodestrukcyjny, jak i odrodzeńczy. Ta typologia śmierci Wandy zakładająca jej wieczną obecność w Wiśle (o czym świadczyły podtrzymywane, coroczne obrzędy „wianków” i widowisko odtwarzające śmierć królowej) nie tylko utożsamia ją z żywiołem wody. Czyni ją – jak pisał Włodzimierz Szturc – symbolem „aktu założenia ojczyzny, jako wspólnoty ludzi skupionych wokół początkowej ofiary i czerpiących wodę z jednej rzeki”. Płynąca rzeka to zarazem symbol czasu, historii. Zatem Wanda, jako woda Wisły, wiecznie żywy symbol początków narodu, tworzy jego czas historyczny. 

Wacława Milewska