Wyspiański wykonał olejny projekt witraża (MNK). Podzielił kompozycję na dwie strefy. W dolnej przedstawił króla klęczącego przed ołtarzem, w otoczeniu hetmanów i przedstawicieli wszystkich stanów, modlącego się do Matki Boskiej o odwrócenie nieszczęść, które spadły na Rzeczypospolitą w XVII wieku. W górnej części okna ukazał wizyjny, wstrząsający obraz konającej ojczyzny. 

Prezentowany pastel jest autorską repliką tego fragmentu witraża. W zamyśle artysty, stanowił on bowiem główny ideowy i plastyczny motyw kompozycji. Polonia jest projekcją objawienia doznanego przez monarchę. Wyobraża personifikację ojczyzny w szkarłatnym płaszczu zdobionym białymi orłami, z mieczem przytwierdzonym do pasa, osuwającą się z opuszczonymi bezsilnie ramionami, z wyrazem bólu na twarzy. Otaczają ją przerażone postaci reprezentujące trzy pokolenia narodu. Tragizm sceny podkreśla ekspresja kompozycji – silne zdynamizowanie Polonii, żywa gestyka towarzyszących jej osób, replikowana niespokojnymi, diagonalnymi liniami ciernistych powojów, kwiatów i wyciągniętych ku Madonnie ramion płaczków błagających o litość i ratunek. Działanie dynamicznych form wzmacnia kolorystyka kształtowana dużymi, wyrazistymi plamami nasyconych barw z wybijającą się, mocną plamą czerwieni rozwianego królewskiego płaszcza.

Kompozycja Wyspiańskiego, malarska, nowatorska, zdradzająca wpływy postimpresjonizmu francuskiego, zrywała z kanonem europejskiego witrażownictwa kościelnego wywodzącego się ze średniowiecza, w którym temat był dzielony na wiele scen komponowanych w obrębie kwater tworzonych przez elementy konstrukcyjne okna.

Artysta intencjonalnie położył akcent na postaci konającej ojczyzny, znajdując analogię pomiędzy sytuacją Polski z połowy XVII i końca XIX wieku. Replikę wykonał specjalnie na Wielką Wystawę Krajową we Lwowie, odbywającą się w 1894 roku. Chciał wstrząsnąć sumieniem rodaków, którym niewola przestawała ciążyć, którzy od czasu ostatniego powstańczego zrywu w roku 1863 zdawali się zaniechać myśli o odzyskaniu niepodległości. Organizatorzy wystawy, spodziewając się wizyty cesarza Austro-Węgier Franciszka Józefa I i obawiając się skandalu politycznego, nie wystawili dzieła. 

Także władze kościelne odrzuciły projekt, podając za powód względy estetyczne. De facto nie zaakceptowały go ze względów ikonograficznych i politycznych. Witraż nie został zrealizowany. Pozostały kartony i literacka wersja dzieła, krótki dramat Królowa Korony Polskiej, w którym Wyspiański, zgodnie z wyznawaną ideą correspondance des art (łączności i odpowiedniości wszystkich rodzajów sztuki), oddał słowem to, co stworzył w malarskiej wizji.
Wacława Milewska

Dla odnawianej królewskiej katedry na Wawelu Wyspiański stworzył w latach 1899–1900 wstrząsające w swym ekspresyjnym wyrazie przedstawienia widmowych trucheł: Kazimierza Wielkiego, Świętego Stanisława Szczepanowskiego i Henryka Pobożnego oraz liryczną i secesyjną w formie Wandę. Postacie te, zespolone z poetyckimi rapsodami Kazimierz Wielki, Henryk Pobożny i Bolesław Śmiały oraz z dramatem Legenda, wyrażają mistyczną wiarę Wyspiańskiego w istnienie Królów Duchów narodu i w tryumf ducha nad ciałem. Wielkie projekty eksponowane są na monumentalnych, błękitnych ekranach, stanowiących odwołanie do potężnych ścian absydy katedry. 

Na inne problemy malarskie zwraca uwagę pastelowa kompozycja Motyw zimowy, w której autor skoncentrował się na symbolicznej interpretacji zimowego pejzażu.

Kult Wawelu i ojczystej historii, inspirowany twórczością Jana Matejki i jego obrazem Otwarcie grobu Kazimierza Wielkiego (1869), odnajdujemy również w twórczości Leona Wyczółkowskiego – w cyklu Sarkofagów (1896), prezentującym omszałe, tajemnicze podziemia, gdzie przechowywane są królewskie szczątki, oraz w obrazie Krucyfiks królowej Jadwigi (1896), przedstawiającym krzyż z ołtarza w ambicie katedry. Temat historii Polski podejmuje także symboliczna w wymowie kompozycja Stańczyk (Szopka, Lalki, 1898) ukazująca zatroskanego moralną, społeczną i polityczną kondycją narodu nadwornego błazna ostatnich Jagiellonów. Podsumowaniem wątku związanego z losami Polski jest Pochód na Wawel (1907–1911) Wacława Szymanowskiego (1859–1930) – ekspresyjnie rzeźbiona grupa postaci historycznych, kolejnych pokoleń mieszkańców wzgórza wawelskiego prowadzonych przez Los – projekt monumentalnego, niezrealizowanego założenia rzeźbiarsko-architektonicznego na Wzgórzu Wawelskim.

Obok zobaczyć można prace przyjaciela i artystycznego rywala Wyspiańskiego – Józefa Mehoffera (1869–1946), który w 1895 roku wygrał konkurs na projekty witraży do katedry św. Mikołaja we Fryburgu w Szwajcarii. Trzy kartony, stanowiące zaledwie część monumentalnego przedsięwzięcia realizowanego przez czterdzieści lat, są przykładem konwencji stylistycznej, w jakiej artysta rozpoczął u schyłku XIX wieku swe dzieło życia.

Innym ważnym „romantykiem” okresu Młodej Polski był Jacek Malczewski (1854–1929), malarz wychowany w kulcie poezji wieszczów, a szczególnie Juliusza Słowackiego. Polska i los Polaków stanowiły najistotniejszy temat w twórczości artysty, uwikłanej w bogaty i skomplikowany, nie do końca zrozumiały program symbolizmu literacko-alegorycznego. Malczewski podejmował m.in. wątki inspirowane poematem Anhelli Juliusza Słowackiego, czego przykładem jest piękna Ellenai (1910), wielokrotnie przedstawiał personifikację Polonii, Nike Legionów (1916) i Pytię (1917). Był znakomitym portrecistą, tworzącym często konterfekty modeli w towarzystwie harpii, chimer i faunów (Portret Feliksa Jasieńskiego) oraz autorem niezliczonych własnych wizerunków, wśród których wyróżnia się ważną symboliką wyniosły Autoportret w białym stroju (1914) czy elegancki Autoportret na tle Wisły (1901). Wrażliwość na piękno pejzażu ilustrują niewielkie, urokliwe, szkicowe studia z okolic Krakowa i z krakowskiego Zwierzyńca oraz okazały Krajobraz znad Wisły (1904), stanowiący swoistą syntezę ojczystego pejzażu, wyrażoną wyrafinowaną, stonowaną, złocisto-brązową gamą kolorystyczną. „Nie zacieśniałem nigdy polskości mojej sztuki do pewnych wąskich z góry nakreślonych ram – mówił Malczewski. (...) Polska – te pola, miedze, wierzby przydrożne, nastrój tej wsi o zachodzie słońca (...) to wszystko jest bardziej polskie niż Wawel.”

W cieniu wielkiego malarstwa neoromantycznego Wyspiańskiego i Malczewskiego rozwinęła się twórczość, dla której istotne stały się wątki narodowe wyrosłe z podziwu dla sił witalnych ludu polskiego, zachwytu nad bajecznie kolorową wsią i ludowymi obyczajami. W prostym ludzie dostrzeżono podstawowe wartości i mistyczne wręcz źródła rodzimości, tak ważne w kraju rozdartym na trzy zabory. Symbolem tych wyobrażeń był folklor mieszkańców wsi z okolic Krakowa, górali tatrzańskich i Hucułów. 

Podkrakowskie Bronowice zaczęły być artystycznie „modne” około 1890 roku, kiedy osiadł tam Włodzimierz Tetmajer (1862–1923), ożeniony z córką miejscowego chłopa Anną Mikołajczykówną. W jego domu odbyło się w 1900 roku wesele Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny – rozsławione w dramacie Stanisława Wyspiańskiego. Tetmajer był autorem krajobrazów i scen rodzajowych z życia bronowickich włościan, w tym monumentalnego Święconego (1897), ilustrującego obrzęd święcenia pokarmów w Wielką Sobotę, oraz lirycznego w nastroju portretu rodzinnego Dorobek (1905). Tematy bronowickie podejmował również Stanisław Kuczborski (1881–1911), którego Pogrzeb (1904) rozgrywa się przed podkrakowską chatą.

Wiejska tematyka pojawiała się także w rzeźbie młodopolskiej, obejmując przedstawienia zwierząt, fantastyczne postaci i stwory z ludowych klechd i legend, portrety, przedstawienia rodzajowe i symboliczne, ukazujące np. żywioły. Przykładem tego rodzaju twórczości jest ekspresyjny Wiatr Wacława Szymanowskiego czy narracyjna w charakterze grupa W drodze Jana Góralczyka (1876– po 1938). 

Szczególnie zainteresowanie budził wśród malarzy odkrywany dopiero folklor huculski, z egzotyką kolorowych strojów i surowością obyczajów. Pokolenie „huculistów” reprezentuje Fryderyk Pautsch (1877–1950), ekspresyjny ilustrator codzienności huculskich wsi, autor monumentalnej sceny Pogrzeb huculski (1907).

Urszula Kozakowska-Zaucha

Wacława Milewska