wymiary: 65x95
oznaczenie autorskie: Sygn. i dat. p.d.: WW/1904
opis: Scena pełna psychologicznego napięcia, ukazuje mężczyznę i kobietę w jasno oświetlonym wnętrzu kawiarni, którą z racji późnej pory opuścili już wszyscy goście. Kobieta, nisko pochylona nad blatem stolika, płacze ukrywszy twarz w dłoniach. Siedzący vis à vis nad kieliszkiem absyntu mężczyzna przygląda się jej cynicznie, bawiąc się krzesłem i spokojnie paląc papierosa. W jego zapijaczonej, demonicznej twarzy rozpoznać można rysy Stanisława Przybyszewskiego (1868–1927) – poety, eseisty i dramaturga, symbolisty i dekadenta, wielkiego maga krakowskiej bohemy artystyczno-literackiej przełomu wieków. Rozpacz kobiety i zachowanie mężczyzny zdradzają jednostkowy dramat łączących ich stosunków, którego natury można się domyślać, ale zarazem egzemplifikują jeden z rudymentarnych problemów myśli filozoficznej oraz teorii psychologicznych, socjologicznych i antropologicznych ostatnich dziesięcioleci XIX i początków XX wieku, dotyczący metafizyki płci.
Wojciech Weiss pozostawał pod silnym wpływem Przybyszewskiego, wyznawcy i żarliwego propagatora poglądów Artura Schopenhauera, Fryderyka Nietzschego, Otto Weiningera i Sigmunda Freuda, odkrywających mroczny świat ludzkiej podświadomości i biologicznego determinizmu. Problematyka płci, ujmowana w różnych aspektach – filozoficznym, biologicznym i kulturowym – zajmowała w ich dziełach szczególne miejsce. Ich teorie zgodnie deprecjonowały kobiety, usprawiedliwiały niesymetryczność stosunków pomiędzy partnerami, były otwarcie antyfeministyczne, a nawet mizoginiczne. Przybyszewski propagował je w swych esejach i dramatach. Choć wywoływały one gwałtowną krytykę i oskarżenia autora o nihilizm, cynizm, zamach na instytucję rodziny i chrześcijaństwo, to jednak kształtowały estetykę przełomu wieków w Polsce. Jej podstawową wartością był indywidualizm jednostki wybitnej, a zasadniczym problemem jej konflikt z otoczeniem i rzeczywistością. Przybyszewski głosił, że warunkiem osiągnięcia przez artystę Absolutu jest twórczy egoizm, wolność od wszelkich ograniczeń, także od krępujących go norm społecznych i etycznych.
W Demonie Weiss zawarł nie tylko syntezę modernistycznej metafizyki płci, ujętą poprzez psychologiczny portret Przybyszewskigo, ale uchwycił atmosferę ówczesnej obyczajowości bohemy, spędzającej czas w kawiarniach (Przybyszewski założył obóz swej cyganerii w kawiarni Turlińskiego w Krakowie), poszukującej Absolutu w stanach narkotycznych, topiącej rozterki ducha w alkoholu, konsekwentnej i skutecznej w negacji i destrukcji świata zastanego. Demon stanowi jednak zarazem pożegnanie z „przybyszewszczyzną”, choć stanowiła ona niezwykle ciekawy okres twórczości młodego malarza.
Wacława Milewska
ekspozycja: Galeria Sztuki Polskiej XX wieku,
Gmach Główny, al. 3 Maja 1
klucz: Koniec wieku >>>