wymiary: 71,5x107
oznaczenie autorskie: Sygn. i dat. I. d.: Pankiewicz 96
opis: Nokturn Pankiewicza ukazujący fragment Ogrodu Saskiego w Warszawie w nocnej scenerii sytuuje się na granicy malarstwa przedstawiającego i abstrakcji. Utrzymany w bardzo ciemnej tonacji, rozjaśniony kilkoma zaledwie blikami odbitego światła księżyca i latarni gazowej, bardziej sugeruje niż przedstawia rozlewisko wodne z pływającymi łabędziami. Odległy brzeg stawu, niewyraźnie zarysowany przez jaśniejszą taflę wody, pochłania nieprzenikniona czerń nocy. Wydaje się, że artysta rzuca wyzwanie możliwościom wzrokowej percepcji człowieka. Intrygując i prowokując do uważnego studiowania zatartych kształtów, zmusza patrzącego do poddania się silnemu wrażeniu pory dnia, miejsca i niezwykłości ujęcia motywu. Noc, kojarząca się ze śmiercią, niebytem, wywołująca poczucie bezbronności i lęk przed niewidzialnym i nieznanym zagrożeniem, sprawia, że obecne w obrazie elementy postrzegamy odmiennie niż w świetle dnia. W wodzie rozpoznajemy nie życiodajny żywioł, a groźną topiel, nęcącą samobójców ukojeniem w śmierci. Odrealnione przez mrok i mgłę łabędzie, symbole ludzkiej duszy, zdają się być łącznikami ze światem ponadzmysłowym, a zimne światło księżyca oraz martwota, pustka i cisza nocy – przedprożem wieczności. Obraz wywołuje posępny nastrój, uświadamia znikomość ludzkiego żywota, niejasną nadzieję na ocalenie duchowej części jestestwa w jakiejś formie istnienia po osiągnięciu kresu ziemskiej wędrówki. Jest dziełem par excellence symbolistycznym, zrodzonym w schyłkowej atmosferze końca wieku, pełnej egzystencjalnych lęków i rozterek.
W sztuce polskiej przełomu wieków XIX i XX nastrojowe malarstwo łączyło tradycje stimmungu szkoły monachijskiej, z płynącymi z Anglii i Francji inspiracjami teorii estetycznych malarza amerykańskiego Jamesa McNeilla Whistlera. Określił on nowe zasady artystycznej kreacji i opozycyjne do impresjonizmu pryncypia malarstwa pejzażowego, preferując widoki spowite przez mrok i mgłę, oddziałujące na widza nastrojem i niedopowiedzeniem, pozwalające artyście rozwinąć muzyczne harmonie barw.
W dziele Pankiewicza zwraca uwagę mistrzowskie operowanie odcieniami i walorami czerni – od gęstej, aksamitnej, ciepłej, otulającej wyczuwalną przestrzeń, przez rozrzedzoną, lekko nasączoną światłem i mgłą, po grafitową, transparentną, zimną, podbitą, srebrzystymi szarościami.
Wacława Milewska
ekspozycja: Galeria Sztuki Polskiej XX wieku,
Gmach Główny, al. 3 Maja 1
klucz: Koniec wieku >>>